„Čak i u momentima kada su tražili najosnovnije, koje im je često bilo uskraćeno, nikada nisu mogli da skrenu sa puta pravednosti, istinoljubivosti i vere da se za svoj narod i naciju može učiniti više...” 🥰😊
Redportal.rs vas zajedno sa dr Violetom Obrenović u ovom intervjuu vodi u kratki obilazak Novog groblja, na kome počivaju srpski velikani, među kojima su: slikarka Nadežda Petrović, pisac Petar Kočić, vojvoda Živojin Mišić, dramski pisac Branislav Nušić i mnogi drugi.
Foto: Redportal.rs
Pored znamenitih i najposećenijih grobova, u nastavku teksta osvrnućemo se i na samu lokaciju Novog groblja i tom prilikom govoriti na kojim su se još lokacijama nekada u Beogradu nalazila groblja, o Vrtu sećanja, parcelama posvećenim samoubicama, vojničkim grobljima i drugim, možda manje poznatim, zanimljivostima.
Od kada datira Novo groblje i zašto je izabrana baš ta lokacija?
Na kraju Varoš kapije, na mestu gde je počinjala Gospodska (danas Brankova) ulica, u okviru Srpske ili Gornje varoši, nalazilo se Staro srpsko groblje. Ubeleženo na Gumpovom planu Beograda iz 1688. godine, predstavljalo je 1. groblje u srpskom delu tada još uvek Turske varoši. Knez Miloš je 20-ih godina 19. veka započeo stvaranje srpskog centra oko Varoš kapije i Saborne crkve. Izgradnja ovog dela Beograda bila je razlog da se 1826. godine, odlukom kneza Miloša, Staro srpsko groblje preseli na Tašmajdan, tadašnju periferiju varoši van šanca. Tašmajdansko, ili takozvano Staro groblje, ubrzo se pokazalo nedovoljnim za potrebe grada, tako da mitropolit Mihailo oktobra 1871. godine podnosi zahtev Ministarstvu vnutrašnjih dela za njegovo premeštanje. Nadležnost za premeštanje groblja Ministarstvo prenosi na beogradsku opštinu, koja nakon brojnih sednica i odluka otkupljuje zemljište iznad Bulbuderskog potoka ispod Zvezdare.
Foto: JKP Pogrebne usluge
Novo groblje se 1. put pojavljuje na planovima Beograda 1884. godine. Pravila za sahranjivanje na Novom groblju ustanovljena su 1885. godine, a Novo groblje je zvanično uređeno i otvoreno 16. 8. 1886. godine, dok se sa sahranama započelo 17. 8. 1886. godine. Na uređenju i otvaranju Novog groblja radili su predsednici beogradske opštine: Živko Karabiberović, Vladan Đorđević i Mijailo Bogićević. Posebno zaslužan za lokaciju na kojoj je Novo groblje formirano bio je lekar, osnivač Srpskog lekarskog društva, Vladan Đorđević, koji se smatra utemeljivačem savremene komunalne politike i inicijator donošenja Zakona o grobljima i sahranjivanju. Lokacija koju je odredio bila je dovoljno udaljena od naseljenog dela Beograda i, po njegovoj proceni, naseljavanje tog dela Beograda još dugo godina nije se očekivalo. Drugi razlog je bila mogućnost otkupa zemljišta, koje je bilo slobodno za prodaju. Novo groblje su Beograđani nazivali Vladanovac iz negodovanja zbog velike udaljenosti od grada.
Na kojim još poznatim beogradskim lokacijama su se nalazila groblja? 🤔
Pored Starog srpskog groblja, koje je zauzimalo površinu Brankove ulice (Zelenog venca), drugo srpsko groblje nalazilo se prekoputa, ali i oko današnje Saborne crkve, i nastalo je na srednjovekovnim običajima sahranjivanja u crkvenoj porti. Zbog velikih epidemija kuge u prvoj polovini 19. veka, na prostoru Pop Lukine ulice formirano je veliko i malo kužno groblje. Turska groblja su se manje-više nalazila na kraju svake mahale. Najpoznatija su ona oko Batal džamije (prostor današnje Narodne skupštine) i na Kalemegdanu. Među grobljima se izdvaja i groblje koje se nalazilo na prostoru današnjeg Studenskog trga (nekadašnja Velika pijaca). Jevrejsko groblje se nalazilo na prostoru današnje Dalmatinske ulice...
Najposećeniji znameniti grob na Novom groblju?
Teško je odrediti koji je najposećeniji grob na Novom groblju, pošto posećenost u velikoj meri zavisi od toga kada je znamenita ličnost preminula (ličnosti preminule u skorijem periodu obično u početku imaju veću posećenost, ali to se vremenom menja), ali je činjenica da su grobovi nekih ličnosti uvek posećeni. Posećivanje i interesovanje za grobove znamenitih ličnosti zavisi od brojnih faktora: ličnih interesovanja posetilaca (istorija, umetnost, ili inspiraciju čak nalaze u aktuelnim serijama i filmovima – kao što je bila serija Šešir profesora Koste Vujića, kada su intezivno tražili grob prof. Koste Vujića ili serija Gorana Markovića, Slepi putnik na brodu ludaka, kada je posećivan grob književnika Petra Kočića, grob Mirjane Jakovljević – Mir Jam je posebno bio posećen dok su prikazivane serije Zdravka Šotre: Ranjeni orao, Nepobedivo srce, Greh njene majke), ali i od generacije kojoj pripadaju.
Starija generacija je više zainteresovana za srpsku istoriju i obično se interesuju za grobove: vojvode Živojina Mišića, vojskovođe Janka Vukotića, generala Pavla Jurišića Šturma, vojvode Vojislava Tankosića, heroine Milunke Savić. Kod ženskog dela populacije postoji još i interesovanje za grob slikarke Nadežde Petrović. 😊
Foto: JKP Pogrebne usluge
Srednja generacija, pored sličnih interesovanja koje ima starija generacija, često se interesuje za grobove: premijera Zorana Đinđića, muzičara Milana Mladenovića i nedavno preminule ličnosti... Najmlađe generacije interesuju se za grobove nedavno preminulih glumaca i javnih ličnosti. Naravno, među svim generacijama veliku pažnju privlači grobnica našeg književnika Branislava Nušića, izvedena u formi piramide, i povezana sa čuvenim Nušićevim obrazloženjem zašto je podigao piramidu. Po njegovom obrazloženju, podigao je grobnicu u obliku piramide jer je mnoge povredio svojim oštrim jezikom. 😅 Da bi ih sprečio da mu nakon njegove smrti oskrnave grob, napravio je grobnicu oštrih ivica da se na njih poseku, ako nešto pokušaju.
Foto: JKP Pogrebne usluge
Koje 3 posebne u moru znamenitih ličnosti koje počivaju na Novom groblju bi izdvojila kao svoje omiljene i zašto?
Pesnik i slikar Đura Jakšić, književnik Petar Kočić i slikarka Nadežda Petrović. Zato što su se kroz život vodili dušom, čašću i poštenjem, a ne ličnim interesom. Čak i u momentima kada su tražili najosnovnije, koje im je često bilo uskraćeno, nikada nisu mogli da skrenu sa puta pravednosti, istinoljubivosti i vere da se za svoj narod i naciju može učiniti više. 💗😎💪
Možda ih najbolje opisuju stihovi uklesani na spomeniku Petra Kočića u Banjaluci (reči Petra Kočića):
Ko iskreno i strasno ljubi Istinu, Slobodu i Otadžbinu slobodan je i neustrašiv kao Bog, a prezren i gladan kao pas. 😌
Foto: JKP Pogrebne usluge
Grobove kojih ličnosti smatraš da bi svako trebalo da poseti?
Pored ovih troje meni najomiljenijih, nesumnjivo grobove vojvode Živojina Mišića, vojvode Radomira Putnika, matematičara Mihaila Petrovića – Mike Alasa, književnika Danila Kiša, Lazarevića, Branka Miljkovića... Veliki ih je broj i često pominjem da je nekada lakše izdvojiti one velikane koji nisu sahranjeni na Novom groblju nego one koji su svoje večno pošivalište našli upravo ovde. Pored brojnih grobova znamenitih ličnosti moram da pomenem da na Novom
groblju postoje brojni vredni vajarski radovi koje bi, takođe, preporučila onima koji vole umetnost. U pitanju su radovi: Đorđa Jovanovića (na umetnikovom grobu, na grobu vojvode Živojina Mišića, književnika Sime Matavulja), Petra Palavičinija (na grobnici porodice Nikolić, grobu generala Mihaila Kovačevića, grobnici slikara Steve Todorovića i književnika Matije Bana), Tome Rosandića (na grobu političara Milorada Draškovića i na
grobnici njegove supruge Mare Rosandić), Sretena Stojanovića (na umetnikovom grobnici i grobnici književnika Petra Kočića), Rista Stojovića (Tuga...), ali i autora srednje-novije generacije Momčila Krkovića (skulptura Udovice), Oskara Berbelje (na grobu Svetlane Vasiljević)...
Foto: JKP Pogrebne usluge
Najmanje poznata zanimljivost o Novom groblju? 😅
Nisam sigurna šta bi bilo interesantno a da je malo poznato. Možda činjenica da je današnja Upravna zgrada koja je podignuta 1980–1981. godine po projektima arhitekata Zorana Jakovljevića i Borivoja Tomića izvedena sa lakim pregradnim zidovima, tako da se lako mogu ukloniti, a zgrada jednostavno preurediti za novu namenu, muzej, kako je idejnim projektom iz
1979. godine bilo i predviđeno. Upravo u toj činjenici se može videti da je pre više od 40 godina Novo groblje sagledavano kao kulturna i istorijska vrednost – Muzej, i da je još tada stavljen akcenat da se sačuva kao ono što treba da ostavimo budućim generacijama i da je njegova kulturno-istorijska vrednost istaknuta ispred čisto utilitarne.
Kako se postupalo sa parcelama rezervisanim za samoubice u odnosu na druge parcele? 🤔
Pošto je prilikom osnivanja groblja još uvek na snazi bio Zakon o crkvenom sahranjivanju, samim tim je formirana parcela za samoubice, kao što je ista takva parcela postojala i na Tašmajdanskom groblju. Lica u okviru ove parcele su normalno sahranjivana, samo bez crkvenog obreda, tj. posmrtni ostaci su prevoženi iz tadašnje kapele na Novom groblju direktno do grobnog
mesta u parceli. U tom periodu, na osnovu Zakona o crkvenom sahranjivanju, na Novom groblju su odvojeno postojale parcele za vernike rimokatoličke, protestantske, islamske i jevrejske veroispovesti. Muslimanska parcela postoji i danas, a jevrejska je odvojena od ostatka Novog groblja i danas je poznata kao Aškenasko jevrejsko groblje. Moram pomenuti da su od formiranja
Novog groblja postojale i parcele za utopljenike, zatvorenike, vojne parcele, parcele za N. N. lica.
Koliko se razlikuju obredi sahranjivanja sada u odnosu na pre?
Savremeno doba je donelo neke novine koje se odnose pre na sanitarno-higijenska pravila. Danas se ne praktikuje bdenje nad otvorenim sandukom u kući, kao i otvaranje sanduka na samom grobnom mestu (kada je reč o gradskim grobljima). Sve ostalo je manje-više isto. Danas, na primer, postoji izbor da li će sahrana biti sa sveštenikom ili bez, kao što postoji izbor da li će se osoba tradicionalno sahraniti ili kremirati. Velike povorke koje su išle kroz ceo grad, recimo, od Saborne ili Vaznesenjske crkve do Novog groblja i zaustavljale se na svakoj raskrsnici radi čitanja molitve ukinute su još 1931. godine, i to odlukom patrijarha Varnave. Završetkom novih kapela za ispraćaj na Novom groblju to je stupilo na snagu.
Po čemu je poseban Vrt sećanja?
Pošto po našem Zakonu o sahranjivanju nije predviđeno posipanje pepela na javnim površinama (reka, park, planina...), kao i držanje urne kod kuće, još 70-ih godina 20. veka iznađeno je kompromisno rešenje u vidu Vrta sećanja. Vrt sećanja je, u stvari, trebalo da zameni koncept posipanja pepela po zemlji, iako se u praksi to ne obavlja tako. Vrt sećanja je formiran 1970. godine, po projektu arhitekte Milice Momčilović, u okviru prostora predviđenog za Tursko vojno groblje, te su odatle prisutni i elementi orijentalne i vizantijske arhitekture.
Foto: JKP Pogrebne usluge
Koliko ljudi je otprilike sahranjeno na Novom groblju?
Zvanično je sahranjeno oko 350.000 lica.
Novo groblje je mesto gde su, između ostalog, sahranjivani dojučerašnji neprijatelji, kao što je to slučaj sa ratnim protivnicima Srbije iz balkanskih ratova, Prvog i Drugog svetskog rata. Možete li nam reći nešto više o tome?
Prema odredbama Versajskog ugovora, brigu o vojničkim grobljima, nezavisno od nacije i vere, morale su da preuzmu sve države na čijoj su se teritoriji groblja nalazila. Ovu obavezu je, prema vladinoj uredbi od 12. decembra 1919. godine, preuzela i Kraljevina SHS. Beogradska opština je u skladu sa donetom uredbom obezbedila zemljišta za Francusko, Italijansko, Austrougarsko i Bugarsko vojno groblje, koja su njihove države uredile u periodu 1928–1934. godine.
Foto: JKP Pogrebne usluge
Beogradska opština je jedino pomogla uređenje Francuskog vojnog groblja podizanjem monumentalne kapije u znak zahvalnosti Francuskoj, koja je dala zemljište i pomogla uređenje našeg vojnog groblja u Tijeu. Francusko vojno groblje je specifično i po činjenici da pored monumentalne ograde, koja je izvedena po projektu našeg arh. Rajka Tatića, jedino je groblje za čije su uređenje angažovani naši arhitekti, prvo Josif Najman, a potom Milutin Borisavljević.
Foto: JKP Pogrebne usluge
U okviru stranih grobalja ne možemo da ne pomenemo Rusku kosturnicu. Na inicijativu Udruženja bivših aktivnih carskih ruskih oficira i ostalih vojnih obveznika (Rusko narodno opolčenije) podignuta je Ruska kosturnica, posvećena caru Nikolaju II Romanovu i ruskim vojnicima poginulim u Prvom svetskom ratu, u odbrani Beograda, na Bitoljskom bojištu, Solunskom frontu, Kajmakčalanu, u Kladovu i dr. Spomen-kosturnica je podignuta po projektima ruskog arhitekte i vajara Romana Verhovskog. Svečani prenos posmrtnih ostataka 387 ruskih vojnika poginulih za vreme Prvog svetskog rata izvršen je na dan osvećenja kosturnice, 24. maja 1935. godine. Mihail Skorodumov je prilikom osvećenja naglasio je da je to prvi spomenik u svetu podignut Rusima. Spomenik nad kosturnicom, sa figurom Sv. arhanđela Mihaila, završen je i osvećen 12. januara 1936. godine. Pomoć za izgradnju kosturnice dao je 1934. prilikom polaganja temelja i kralj Aleksandar Prvi Karađorđević, a za završetak 1936. godine njegova supruga kraljica Marija. U periodu posle Drugog svetskog rata (1947. godine) nastalo je još jedno strano vojno groblje –groblje Komonvelta, ili poznatije kao Englesko vojno groblje. Strana vojna groblja predstavljaju zasebne i eksteritorijalne celine u okviru kompleksa Novog groblja.
Foto: Wikipedia.org
Na koji način se groblja mogu posmatrati u okviru kulturnih znamenitosti?
Groblja kao nezavisne celine imaju svoju istoriju i razvoj kroz koji se mogu pratiti promene u društvu, običajima, ali i arhitekturi, umetničkim i estetskim nazorima jedne sredine, i kao što je jedan čuveni francuski arhitekta pre nekoliko vekova funeralnu arhitekturu nazvao „arhitekturom senki”, tako se groblja mogu definisati kao „gradovi senki” – grad u gradu, stalno prisutan pratilac i svedok svih promena u društvu, kulturi, arhitekturi, umetnosti, istoriji, čak i kada se njegovo prisustvo ne primećuje. Groblja ukoliko su što izvornije sačuvana više govore o našoj istoriji i kulturi, ali čak i ako trpe promene zarad nekih prizemnijih potreba, to i dalje ostaje svedočanstvo duha vremena koji ponekad ne trpi prošlost. Veliki broj istaknutih naučnika, umetnika, državnika, narodnih dobrotvora sahranjen na prostoru Novog groblja upotpunjuje celinu praćenja kulturno-istorijskog razvoja jednog naroda.
Novo groblje pored istaknutih ličnosti sahranjenih na ovom prostoru, čiji značaj ipak najvećim delom ostaje u okvirima nacionalne kulture, ističe se onim umetničkim vrednostima, brojnim vajarskim radovima, čiji je značaj i značenje univerzalnog karaktera, bez granica koje postavljaju nacija, jezik i država. Pored toga, istorija razvoja Novog groblja predstavlja istoriju razvoja
Beograda u malom. Širenje Novog groblja teklo je poput širenja Beograda: deo po deo je osvajan i urbanizovan, uređivan i planiran. Tendencije u arhitekturi Beograda našle su svoj odraz u nadgrobnicima na Novom groblju. Za razliku od ostalih naknadno konstruisanih muzeja, Novo groblje je nastalo iz sasvim drugih razloga i postalo deo kulture, ali i svedočanstvo o toj kulturi – muzej. Njegova vrednost je i to što se i dalje razvija i živi sa narodom, kao što u isto vreme svedoči i beleži kulturu tog istog naroda.
Novo groblje je još 1979. godine Detaljnim urbanističkim planom predviđeno da se 1986. godinepretvori u Muzej na otvorenom. Godine 1983. Novo groblje u Beogradu proglašeno je za kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju, a od 2004. godine je članica ASCE (Association of Significant Cemeteries of Europe – ASCE) – Udruženja kulturno značajnih grobalja. Ono što je posebno značajno jeste činjenica da je u široj javnosti sve više prepoznata vrednost ove celine i bogatstva koja ono krije.
Autor: Viktorija Marković
