Kao i u gotovo identično komponovanom Beogradskom triju od pre šest godina, Goran Marković je novim romanom, Zavod, opet napravio odličan književni posao.
Tvrdeći da bez radnje nema priče, a da bez priče nema romana, autor prvenstveno pripoveda storiju o ljubavnom trouglu između Vladislava Ribnikara, vlasnika i kasnije socijalističkog direktora lista Politika, doktora Huga Klajna, jednog od prvih srpskih psihoanalitičara a zatim pozorišnog reditelja i profesora, i Stane Đurić, poznate pijanistkinje i naučnice, koja je bila prva Ribnikarova supruga a potom Klajnova.
Zasnivajući priču na dokumentarnim faktima, autor domaštava ono što u stvarnosnoj građi nedostaje. Marković poseduje izvrsno umeće premeštanja pripovedačkog fokusa, osećaj za ritam kompozicije fragmenata i postepeno zahuktavanje zapleta. Zavod je razigran i izuzetno prohodan zahvaljujući različitim tehnikama pripovedanja, od esejističkih ispovesti do savršeno srezanih dramskih dijaloga.
Ovaj ljubavno-istorijsko-dokumentarni roman, ispripovedan u poetičkom ključu realističkog postmodernizma, može se čitati i kao uzbudljiva istorija kulture.
Slika epohe pažljivo je dozirana kako ne bi opteretila radnju. Međutim, pričajući o životu u Kraljevini Jugoslaviji, o Beogradu tokom okupacije u Drugom svetskom ratu te o poratnom socijalističkom stanju, autor posredno ali vrlo ubedljivo prenosi povest kulture i privatnog života jednog vremena. U majstorski prepletenoj i ušivenoj naraciji značajan prostor dat je i Aleksandru Rankoviću, Vladimiru Dedijeru, Dragom Jovanoviću i Ivanu Klajnu. Oslanjajući se na plemenitu tradiciju srpskog liberalnog patriotizma, Marković je podjednako distanciran i od levih i od desnih uzburkanih epohalnih naracija, to jest sa ironijom tretira sve strane, tako da je jedna od najvećih vrlina romana to što se jedva može dokučiti autorov vanfikcionalni stav.
Ipak, kada se dođe do pitanja etičkih, tu se autorova ruka i te kako oseti, jer u etičkoj katarzi bukne dramaturški vrhunac romana. Nasuprot poznatoj izreci da je u ljubavi i ratu sve dozvoljeno, Markovićevi likovi iz emotivnog trougla svedoče kako i u ljubavi i u ratu postoji etički izbor koji junake čini ljudima još boljeg kova.
Pored toga što je stvorio antologijska dela srpske kinematografije, Goran Marković se posle niza proznih ostvarenja – od kojih roman Zavod ide u ona ponajbolja – može smatrati i značajnim piscem savremene srpske književnosti.
Autor: Igor Perišić
